ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى كاته‌كانى نوێژه‌وه
نوێژه فه‌رزه‌كان له شه‌و ڕۆژیكدا پێنجن، هه‌ر نوێژێكیان كاتێكى دیاری كراوى هه‌یه؛ شه‌رع دیارى كردوه. خوا فه‌رموێ: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا﴾ [النساء:103]. یانی: به ڕاستی نوێژ له سه‌ر بڕوا داران فه‌رزه له كاتێكى دیارى كراو دا، بۆیه نوێژ كردن پێش هاتنی كاته‌كه‌ى له سه‌ریان ناكه‌وێت.
به‌ڵگه‌ی ئه‌م كاتانه‌ش فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ره رضي الله عنه كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تى: «وَقْتُ الظُّهْرِ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ، وَكَانَ ظِلُّ الرَّجُلِ كَطُولِهِ مَا لَمْ يَحْضُرِ الْعَصْرُ. وقْتُ الْعَصْرِ مَا لَمْ تَصْفَرَّ الشَّمْسُ، وقْتُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ مَا لَمْ يَغِبِ الشَّفَقُ، وقْتُ صَلَاةِ الْعِشَاءِ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ الْأَوْسَطِ. وقْتُ صَلَاةِ الصُّبْحِ مِنْ طُلُوعِ الْفَجْرِ مَا لَمْ تَطْلُعِ الشَّمْسُ، فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَأَمْسِكْ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا تَطْلُعُ بَيْنَ قَرْنَيْ شَيْطَانٍ» «كاتى نوێژى نیوه‌ڕۆ: ئه‌و كاته‌یه خۆر له ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان لا بدات وسێبه‌رى مرۆڤ وه‌ك بالآی لێ بێت تا كاتى نوێژی عه‌سر، وكاتی نوێژی عه‌سریش به‌رده‌وامه تا خۆر زه‌رد نه‌بێته‌وه، وكاتى نوێژى ئێواره‌ش به‌رده‌وامه تا شه‌فه‌ق وسورایی ئاوا بونی خۆر مابێت، وكاتى نوێژى عیشاش تا نیوه‌ی ناوه‌ڕاستی شه‌و به‌رده‌وامه(1)، وكاتى نوێژى به‌یانیش له ده‌رچونی سپێده‌وه ده‌ست پێده‌كات تا هه‌ڵاتنى خۆر»(2).
كه‌واته: كاتى نوێژى نێوه‌ڕۆ ده‌ست پێ ده‌كات به لا دانى خۆر له ناو جه‌رگه‌ى ئاسمانه‌وه به‌ره‌و خۆر ئاوا بون، درێژ ئه‌بێته‌وه تا سێبه‌رى هه‌ر شتێك ئه‌وه‌نده‌ى خۆى لێ دێت له درێژی دا، وسوننه‌ته په‌له‌ی لێ بكرێت وله سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یدا بكرێت، مه‌گه‌ر له گه‌رمای زۆردا، ئه‌و كاته سوننه‌ته دوا بخرێت بۆ فێنك بونه‌وه(3)، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلَاةِ، فَإِنَّ شِدَّةَ الْحَرِّ مِنْ فَيْحِ جَهَنَّمَ» «ئه‌گه‌ر زۆر گه‌رم بو ئه‌وا نوێژه‌كانتان دوا بخه‌ن بۆ فێنكی، چونكه توندى گه‌رما له هه‌ناسه‌ى دۆزه‌خه‌وه‌یه»(4).
كاتی نوێژى عه‌سریش ده‌ست پێ ده‌كات به كۆتایى هاتنى كاتی نیوه‌ڕۆ -یانى: سێبه‌رى هه‌ر شتێك ئه‌وه‌نده‌ى خۆى لێ بێت- تا زه‌رد بونه‌وه‌ى خۆر، ئه‌مه‌ش كاتى سه‌ر پشكیه، به‌ڵام كاتی زه‌روره‌ت به ئاوا بونى خۆر كۆتایى دێت، یانی: تا كۆتایى زه‌رد بونه‌وه، به‌ڵام سوننه‌ته له سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یه‌وه بكرێت ئه‌وه‌ش بریتیه له نوێژى ناوه‌ڕاست كه خوا به ده‌ق باسى ئه‌كات له فه‌رمایشتی: ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ [البقرة:238]، «پارێزگاری بكه‌ن له سه‌رجه‌م نوێژه‌كانتان له‌گه‌ڵ نوێژى ناوه‌ڕاست دا -كه نوێژى عه‌سره- وله نوێژه‌كانتاندا گوێ ڕایه‌ڵ ومل كه‌چ وزه‌لیل بن». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانى كردوه به پارێزگارى لێ كردنی، وئه‌فه‌رموێ: «مَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ، فَكَأَنَّمَا وُتِرَ أَهْلَهُ، وَمَالَهُ»(5)، «هه‌ر كه‌سێك نوێژى عسر زایه بكات وه‌ك ئه‌وه‌یه خێزان وماڵه‌كه‌ى له ده‌ست دا بێت». هه‌روه‌ها ـ ﷺ ـ ده‌فه‌رموێ: «مَنْ تَرَكَ صَلَاةَ الْعَصْرِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»(6)، «هه‌ر كه‌س واز له نوێژى عه‌سر بهێنێت ئه‌وه كرده‌وه‌كانی پوچه‌ڵ بوه‌ته‌وه».
كاتى نوێژی ئێواره‌ش له ئاوا بونى خۆره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات تا نه‌مانی شه‌فه‌قى سور(7) له به‌ر فه‌رموده‌ی: «وَقْتُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ مَا لَمْ يَغِبِ الشَّفَقُ»(8)، «كاتى نوێژى ئێواره به‌رده‌وامه تا نه‌مانی شه‌فه‌ق»، وسوننه‌ته له سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یه‌وه ئه‌نجام بدرێت، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «لَا تَزَالُ أُمَّتِي بِخَيْرٍ مَا لَمْ يُؤَخِّرُوا الْمَغْرِبَ حَتَّى تَشْتَبِكَ النُّجُومُ»(9)، «ئومه‌ته‌كه‌م به‌رده‌وام له خێر دان تا نوێژى ئێواره دوا نه‌خه‌ن بۆ كاتی ده‌ركه‌وتنی هه‌مو ئه‌ستێره‌كان [مه‌به‌ستی تاریكیه]». جگه له شه‌وى موزده‌لیفه نه‌بێت بۆ كه‌سێ ئيحرامى به حه‌ج كرد بێت، ئه‌وه سوننه‌ته دواى بخات وله‌گه‌ڵ عیشا دا به «كۆ كردنه‌وه‌ى دوا خستن= جه‌معى ته‌ئخیر» بیكات.
كاتى نوێژى عیشاش ده‌ست پێ ئه‌كات له نه‌مانی شه‌فه‌قى سوره‌وه تا نیوه شه‌و، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «وَقْتُ صَلَاةِ الْعِشَاءِ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ الْأَوْسَطِ» «كاتى نوێژى عیشاش تا نیوه‌ی شه‌و به‌رده‌وامه»(10). سوننه‌تیشه دوا بخرێت بۆ كۆتا كاتی سه‌ر پشكی ئه‌گه‌ر ناڕه‌حه‌ت نه‌بێت، وكه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له پێشی بخه‌وێت وله پاشی قسه بكات بێ هیچ به‌رژه‌وه‌ندیه‌ك، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو به‌رزه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ كَانَ يَكْرَهُ النَّوْمَ قَبْلَ الْعِشَاءِ، وَالْحَدِيثَ بَعْدَهَا» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ حه‌زى نه‌ده‌كرد له خه‌وتنى پێش عیشا وقسه كردنی پاشى»(11).
سه‌باره‌ت به كاتى نوێژى به‌یانی له ده‌رچونى سپێده‌ى دوه‌مه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات تا هه‌ڵاتنى خۆر. سوننه‌تیشه له سه‌ره‌تاوه بكرێ ئه‌گه‌ر دڵنیایی هه‌بو له ده‌رچونى سپێده.
ئه‌مه ئه‌و كاتانه‌یه كه ئه‌نجام دانى نوێژه‌كانى تێدا دانراوه، جا پێویسته له سه‌ر موسڵمانان پێوه‌ى پابه‌ند بن وپارێزگارى لێ بكه‌ن ودواى نه‌خه‌ن، چونكه خوا هه‌ڕه‌شه‌ى كردوه له‌وانه‌ى له كاتى خۆی دا دواى ده‌خه‌ن: ﴿فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ﴾ [الماعون:4-5] «سزایه‌كی توند بۆ نوێژ خوێنه‌كان * ئه‌وانه‌ى له نوێژه‌كانیان بێ ئاگان، وبه جوانى وله كاتى خۆی دا ئه‌نجامی ناده‌ن». هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا﴾ [مريم:59] «دواى ئه‌و نیعمه‌ت پێ به‌خشراوانه پاشین گه‌لێكی خراپ هاتن نوێژه‌كانیان زایه كرد -هه‌ر نه‌یان ده‌كرد یا كاته‌كانی یا پایه‌كانیان به جێ نه‌ده‌هێنا-، وشوێنى شه‌هوه‌ت وئاره‌زوه‌كانیان كه‌وتن، بۆیه «غه‌ی» ده‌بیننه‌وه». غه‌ییش بریتیه له سزاى توند وچه‌ند قات، وخراپه، وسه‌ر شۆڕى وشه‌رمه‌زارى له دۆزه‌خ دا، په‌نا به خوا.
به جێ گه‌یاندنی نوێژه‌كانیش له كاتى خۆی دا له خۆشه‌وست ترین وباش ترین كاره‌كانه لاى خوا، ئه‌وه‌تا پرسیار ئه‌كرێت له په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ : «چى كارێك خۆشه‌وسترینه له لاى خوا؟ فه‌رموى: «الصَّلَاةُ عَلَى وَقْتِهَا» «نوێژكردن له كاتى خۆیدا»(12).
============
(1) [«نصف الليل الأوسط» صفة مؤكدة للنصف، أي: نصفه تمامًا].
(2) أخرجه مسلم (612).
(3) یانی: نزیك نوێژی عه‌سر.
(4) أخرجه مسلم (615)، والبخاري (533-534).
(5) متفق عليه: البخاري (552)، ومسلم (626، 201) واللفظ له.
(6) أخرجه البخاري (553).
(7) شه‌فه‌ق: ئه‌و سوراییه‌یه كه له خۆر ئاوا بونه‌وه ده‌ست پێده‌كات تا كاتی عیشا، ئه‌م سوراییه‌ش له دوای ئاوابونی خۆره‌وه ده‌بینرێت.
(8) أخرجه مسلم (173) (1/427)، وهو جزء من حديث المواقيت الطويل.
(9) أخرجه أحمد (4/174)، وأبو داود (418)، والحاكم (1/190-191)، وصححه على شرط مسلم، وافقه الذهبي.
(10) أخرجه مسلم (173) وهو جزء من حديث المواقيت الطويل (1/427).
(11) أخرجه البخاري (568)، ومسلم (647).
(12) متفق عليه: أخرجه البخاري (527)، ومسلم (85، 139).
ده‌روازه‌ى دوه‌م : بانگ وقامه‌ت (الأذان والإقامة)ده‌روازه‌ى حهوتهم : له باره‌ى نوێژی كۆمهڵهوهدهروازهى ههشتهم : له باره‌ى به‌ر نوێژیهوه (الإمامة في الصلاة)ده‌روازه‌ى چواره‌م : له باره‌ى مه‌رجه‌كانی نوێژ، وپایه‌كانی، وبه‌ڵگه‌كانیان، وله‌گه‌ڵ حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر دادهروازهى دهیهم : له باره‌ى نوێژی ههینیهوه
